Fitoterapia Praktyczna

Portal edukacyjny dla pacjentów, lekarzy, farmaceutów i zielarzy zainteresowanych fitoterapią praktyczną i ziołolecznictwem.

Odwiedź nas i zapisz się do Newslettera!

Uważasz, że nasz strona jest potrzebna?

Postaw nam kawę!

www.buycoffee.to/fitoterapia

Zioła od wieków służą człowiekowi jako leki – przed erą rozwoju farmacji i leków syntetycznych ludzie leczyli się praktycznie tylko ziołami. Pozyskiwanie roślin leczniczych w Polsce kojarzy się obecnie przede wszystkim z uprawą plantacyjną, a przecież jeszcze w połowie XX wieku, około 75% surowców zielarskich pozyskiwano ze stanowisk naturalnych - z pól, łąk i lasów. Obecnie surowce zielarskie przeżywają swój renesans, to czas powrotu wielu starych metod leczenia chorób i odkrywania na nowo dawnych surowców zielarskich stosowanych w zgodzie ze współczesną medycyną i wiedzą naukową.

Światowa produkcja ziół obejmuje około 2.000 gatunków roślin aromatycznych i leczniczych. W Europie uprawia się około 130. gatunków roślin zielarskich, a głównymi producentami są Francja, Hiszpania, Niemcy i Austria. Także Polska, z uprawami ziół o powierzchni około 14 tys. ha, plasuje się w czołówce europejskich producentów tych roślin.
Spośród ponad 391.000 gatunków roślin poznanych na Ziemi, za lecznicze uważa się około 40.000 gatunków, choć dokładniej przebadane jest zaledwie parę tysięcy, czyli 1-1,5%. Podstawowe znaczenie w fitoterapii europejskiej odgrywa tylko 25 surowców zielarskich. Według Senderskiego (2009) w Polsce występują 252. krajowe i obce gatunki roślin leczniczych.

Zioła to rośliny z których pozyskuje się surowce zielarskie zawierające substancje czynne wpływające na metabolizm człowieka, stosowane w medycynie i ziołolecznictwie.
Dzieli się je na lecznicze, przyprawowe i olejkodajne. Pamiętajmy, że cenionymi ziołami są także rośliny trujące, spośród których w Polsce rośnie aż 389 gatunków.

NAJPOPULARNIEJSZE ZIOŁA „DOBRE DLA DUCHA”

W polskiej florze jest wiele ziół o działaniu uspokajającym i relaksacyjnym. Najpopularniejsze z nich to: melisa lekarska (Melissa officinalis L.), lawenda wąskolistna (Lavandula angustifolia Mill.), rumianek pospolity (Matricaria chamomilla L.), kozłek lekarski (Valeriana officinalis L.), macierzanka tymianek (Thymus vulgaris L.), rozmaryn lekarski (Rosmarinus officinalis L.), szałwia lekarska (Salvia officinalis L.), męczennica cielista (Passiflora incarnata L.), czy chmiel zwyczajny (Humulus lupulus L.).
U opisywanych gatunków surowcem zielarskim są: ziele (tymianek, chmiel, męczennica), korzenie i kłącza (kozłek), liście (melisa, rozmaryn, szałwia, chmiel), kwiaty lub kwiatostany (lawenda, rumianek, męczennica, chmiel), owoce (męczennica) czy olejek (lawenda, tymianek, rozmaryn, chmiel). 

Zioła „dobre dla ducha” pomagają zwalczyć stany lękowe i nadmierną pobudliwość, łagodzą bóle głowy, ułatwiają zasypianie i poprawiają jakość snu, sprzyjają rozluźnieniu i odprężeniu, słowem uspokajają, zwalczają stres i przywracają równowagę duchową, poprawiają nasze samopoczucie i pozwalają się zrelaksować. Zalecane są dla osób z depresją, nerwicą, zestresowanych, czy cierpiących na bezsenność i napięciowe bóle głowy. Mogą być stosowane w stanach przewlekłego zmęczenia i wyczerpania po chorobie. Najczęściej są podawane doraźnie, zwykle w postaci naparów lub olejków. 

INNE WŁAŚCIWOŚCI LECZNICZE OPISYWANYCH ZIÓŁ

 
Oprócz działania uspokajającego, opisywane zioła mają też liczne inne cenne właściwości. Melisa lekarska wspomaga pracę układu pokarmowego. Jest stosowana w kosmetykach do przetłuszczającej się cery i włosów. Olejek, o cytrynowym zapachu, stosuje się w przemyśle perfumeryjnym. Lawenda wąskolistna łagodzi schorzenia układu pokarmowego, dróg moczowych, czy choroby reumatyczne. Stosowana zewnętrznie przyspiesza gojenie,  regenerację naskórka i zmniejsza objawy trądziku. Jej nazwa pochodzi od słowa “lavare”, czyli „myć się”. Już w starożytnym Rzymie olejek lawendowy był stosowany w aromaterapii lub dodawany do kąpieli. Kwiaty używane są jako przyprawa do potraw oraz do aromatyzowania napojów.

Kozłek lekarski swoją nazwę zawdzięcza woni korzenia, która przypomina zapach kozła. Roślina wspomaga trawienie, jest stosowana w kosmetykach do łagodzenia łojotoku skórnego i usuwania łupieżu. Kozłek wydziela miodowy zapach, który jest afrodyzjakiem dla kotów!

Nazwa tymianek pochodzi od greckiego wyrazu “thymon”, czyli “odważny” – w starożytności był on symbolem siły, odwagi i pewności siebie. Napar z tymianku sprawdza się w przeziębieniu i grypie. Pomaga w odkrztuszaniu, łagodzi ból gardła i katar a także objawy trądziku. Można nim również płukać włosy. Ziele usprawnia trawienie jest więc niezastąpionym dodatkiem do ciężkostrawnych potraw. Jako
środek antyseptyczny i konserwujący jest stosowany w wyrobach perfumeryjnych i preparatach farmaceutycznych. Egipcjanie wykorzystywali go do balsamowania zwłok. Grecy stosowali zioło do kąpieli i aromatyzowania pomieszczeń; uważali je także za remedium na problemy z drogami moczowymi. Rzymianie przyprawiali nim sery i likiery. Wierzyli też, że stanowi doskonałe antidotum na większość trucizn.

Rumianek pospolity łagodzi dolegliwości przewodu pokarmowego, działa też przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie, dlatego okłady z rumianku pomagają na dolegliwości skórne, wspomagają gojenie ran i oparzeń oraz leczenie zapalenia spojówek czy jamy ustnej. Jest składnikiem wielu kosmetyków. Od średniowiecza doprawiano nim też rozmaite potrawy i napoje. Zanim spopularyzowano chmiel, to on nadawał smak piwu. W starożytnym Egipcie był symbolem bogactwa i bóstw powiązanych ze słońcem (kwiaty przypominają tę gwiazdę). Egipcjanki sporządzały ze sproszkowanych kwiatów rumianku perfumy, które były też wykorzystywane do leczenia malarii i mumifikowania zwłok. W wierzeniach ludowych był rośliną oczyszczającą i ochronną. Wieniec z jego kwiatów chronił dom przed piorunami i silnym wiatrem.

Rozmaryn lekarski koi zaburzenia trawienia i infekcje układu moczowego. Olejek łagodzi objawy przeziębienia i efekty ukąszeń owadów. Jest też wykorzystywany w preparatach do czyszczenia uszu. Zioło to stymuluje porost włosów, zapobiega przetłuszczaniu się skóry głowy i działa przeciwłupieżowo. Jest składnikiem past do zębów i płynów do płukania ust oraz wielu preparatów i kosmetyków polecanych do pielęgnacji skóry tłustej, mieszanej i trądzikowej. W starożytnej Grecji rozmaryn był symbolem wierności, przyjaźni i dobrej pamięci, dlatego uczniowie wpinali jego gałązki we włosy, aby zdać dobrze egzaminy. Według wierzeń ludowych chronił człowieka od narodzin, poprzez ślub (obecny w wianku), aż do śmierci, kiedy wkładano go do trumny.

Nazwa łacińska szałwii lekarskiej wywodzi się od słowa “salvere”, czyli “być w dobrym zdrowiu”. Działające
przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie preparaty z liści szałwii łagodzą objawy chorób jamy ustnej, stanów zapalnych dziąseł i gardła czy niestrawności po spożyciu tłustych potraw.
Szałwia zapobiega też nadmiernej potliwości, pomaga w przerwaniu laktacji, koi objawy menopauzy i pobudza miesiączkowanie. Kwiat i ziele są wykorzystywane jako przyprawa do mięs, serów, sałatek i deserów. Olejek ogranicza przetłuszczanie się skóry głowy i działa tonizująco. Rzymianie uważali szałwię za zioło święte i symbol długowieczności.

Męczennica cielista była od setek lat wykorzystana w ziołolecznictwie indiańskim. Łagodzi dokuczliwe objawy menstruacji i menopauzy.  Naparami leczono zmiany na skórze, oparzenia, a także hemoroidy. Zioło hamuje suchy kaszel i drgawki mięśniowe w chorobie Parkinsona, wspomaga leczenie zespołu ADHD oraz uzależnień od nikotyny, alkoholu i narkotyków. Zwiększa popęd seksualny. Ekstrakt z owoców męczennicy jest składnikiem wielu kosmetyków i preparatów anti-aging.

Rzymianie niesłusznie uważali, że chmiel zwyczajny, jako pnącze oplatając drzewa swoimi pędami “dusi je i zabija”, dlatego nazwali zioło Humulus lupulus, a “lupulus” oznacza wilka. Chmiel ma wszechstronne działanie lecznicze – przeciwdziała dolegliwościom przewodu pokarmowego, objawom menopauzy oraz  bólom reumatycznym. Jest też rośliną jadalną. Od wieków dodawano go do piwa, miodu i ciasta chlebowego. Gotowane młode pędy przypominają w smaku szparagi. Dawniej z chmielu produkowano tkaniny, liny, papier i barwniki. Wierzono, że przynosi szczęście, dlatego “szyszkami” chmielu obsypywano obejście, pannę młodą oraz orszak weselny. 

Opisane zioła łączy wiele wspólnych cech, na obszarach swojego naturalnego występowania są częste lub pospolite i znane od wieków, dlatego ich właściwości lecznicze są dobrze poznane. Mają wielokierunkowe działanie, ponieważ wpływają na wiele układów i narządów, jednak są najbardziej znane jako zioła uspokajające i łagodzące stres. Niektóre z nich działają intensywniej, inne łagodniej. Obecnie są one powszechnie uprawiane i łatwo dostępne w handlu. Od wieków były uważane za rośliny o magicznych mocach i choć dziś ich magia jest wciąż z nami pamiętajmy, że nie zastąpią profesjonalnej pomocy medycznej. 

Autorzy: prof. dr hab. Dorota Wrońska-Pilarek, prof. dr hab. inż. Renata Gaj, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

Publikacja finansowana ze środków MRiRW w ramach Dotacji Celowej przyznanej
IWNiRZ-PIB w Poznaniu, Obszar II Rynki rolne; Zadanie 2.10 Przygotowanie
artykułów popularno-naukowych na temat możliwości wykorzystania produktów z
konopi i ziół w prasie branżowej.

Artykuł ukaże się również drukiem w najnowszym wydaniu Zielarskich Trendów  https://grupazielarska.pl/zielarskie-trendy

LITERATURA

Anioł-Kwiatkowska J. 1992: Rośliny kosmetyczne. WSiP. Warszawa. 
Błach-Olszewka Z, Dugosz A, Kowal-Gierczak B, Lamer-Zarawska E, Niedworok J. 2014. Fitoterapia i leki
roślinne. PZWL. Warszawa. 
Detka K. 2005:  Poradnik zdrowia i urody. Kosmetyka naturalna. Skarbnica Wiedzy. Bydgoszcz. 
Frąszczak B. 2003. Zioła z własnego ogródka. Top Agrar Polska 5: 162–163. 
Frey L. Rośliny, złoczyńcy, skarby – rośliny magiczne w praktyce. 2023. Medycyna Nowożytna 29 (1): 9-34.
https://www.doz.pl/ziola/z1570-tymianek_pospolity
https://www.doz.pl/ziola/z1435-lawenda_lekarska
Kujawska M, Łuczaj Ł, Sosnowska J, Klepacki P. (red.). 2016. Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych.
Słownik Adama Fischera. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze. Wrocław. 
Lutomski J. 2001. Znaczenie ziół w terapii i dietetyce. Borgis - Postępy Fitoterapii 2-3: 3-8.
Łuczaj Ł. 2004: Dzikie rośliny jadalne Polski. lukaszluczaj.pl/dzikie-rosliny-jadalne-polski-pelny-tekst/
Markiewicz M. 2016. Roślinne surowce lecznicze. Eliksir 2(4): 1-22.
Osińska E, Pióro-Jabrucka E. 2022. Uprawa i przetwórstwo roślin zielarskich. CDR w Brwinowie. Brwinów.
Senderski M. E. 2009. Zioła – praktyczny poradnik o ziołach i ziołolecznictwie. Liber. Podkowa Leśna. 
Zaraś-Januszkiewicz E. M. Właściwości prozdrowotne produktów pochodzenia leśnego atuty marki Dobre z
Lasu. https://www.dobrezlasu.pl/lesne-ziola-lecznicze-i-przyprawowe-121